In het gedicht De fabel van de bijen (1714) beschreef Bernard Mandeville dat als we allemaal individueel een deugdzame levenswandel nastreven, dit zeer nadelige gevolgen heeft voor het algemeen belang en dat het zelfs de hele beschaving te gronde kan richten. Mandeville werd om zijn ideeën verketterd als een halve duivel, maar eigenlijk beschreef hij het reboundeffect. Zie hiervoor aflevering 20 tot 23 van het artikel ‘Ontkoppeling ontrafeld’ in de rubriek Economie.

Adam Smith kon wat later zoveel zeggen als hij wilde over de goddelijke voorzienigheid van de ‘onzichtbare hand’, in werkelijkheid is er slechts één echte onzichtbare hand, die van de ondeugd van Mandeville, dat wil zeggen van Beëlzebub. Meer efficiëntie leidt tot groei en meer verbruik, en dat is ook de bedoeling. Dan volgt het Jevons-effect waarbij op systeemniveau een hele keten van directe en indirecte terugslageffecten gezamenlijk een positieve terugkoppelingslus vormen. Het paradoxale is dat wat op individueel niveau positief is, op systeemniveau in het omgekeerde uitmondt. Het is een op hol geslagen rebound- of terugslageffect.

Hoe zuiniger en efficiënter we op individueel niveau met materie en energie omgaan, hoe groter onze milieu-impact als soort – dat is het idee van een onzichtbare hand van Beëlzebub.

Economisch wordt de milieu-impact doorgaans uitgedrukt met de IPAT-vergelijking en de hiervan afgeleide Kaya-formule. De IPAT-vergelijking bestaat uit drie min of meer onafhankelijke variabelen, eigenlijk drie knoppen waaraan beleidsmakers kunnen draaien: de omvang van de bevolking (p), het bbp per hoofd van de bevolking (a) en de milieuschade per eenheid bbp (t). In de IPAT-formule is efficiency niet als een onafhankelijke variabele opgenomen. Dat ligt anders bij de Kaya-formule. In deze formule wordt de factor t opgesplitst in de energie-intensiteit per eenheid bbp en de koolstofintensiteit per eenheid energie, en geldt het opvoeren van de efficiency juist als een van de krachtigste variabelen om de CO₂-uitstoot tegen te gaan. Zo bezien ligt de oplossing voor ons klimaatprobleem in meer energie-efficiency.

De onderzoekers Timothy Garrett, Matheus Grasselli en Steve Keen opperen een variant op de Kaya-formule. Hun conclusie: bevolking, welvaart en technologie zijn geen onafhankelijke variabelen, maar symptomen van een stijgende efficiency. Anders gezegd: efficiency is juist de voornaamste drijvende kracht achter de milieu-impact en de CO₂-uitstoot. Oftewel, met een toenemende energie-efficiency neemt voor de samenleving ook de impact op het milieu toe (waarmee we terug zijn bij Mandeville en Beëlzebub). Onze welvaart is eigenlijk het product van alle efficiencywinsten uit het verleden. En die kunnen we moeilijk ongedaan maken. We moeten niet ontkoppelen, maar ontgroeien. Zie ook ontkoppeling is nodig, maar kan het ook?