Soms hebben kleine veranderingen in een complex systeem enorme gevolgen, terwijl grote veranderingen dan weer amper invloed hebben. Oorzaak en gevolg verhouden zich hier dus niet evenredig. Dit heet niet-lineair gedrag. We komen dit verschijnsel in het dagelijks leven voortdurend tegen, zelfs binnen relatief simpele systemen. Een licht duwtje tegen een lichtknop klikt het licht misschien nog niet aan, maar een iets harder duwtje schakelt het helemaal van uit naar aan.

Zie ook omslagpunt voor de aarde. Het verschijnsel kantel- of omslagpunt, ook wel niet-lineaire verandering genoemd, komt aan de orde in de ‘Inleiding bij 4eco’ (aflevering 4), in de inleiding bij Complexiteit ‘Biofysische grenzen: tomeloze complexiteit’ (aflevering 5-7), en uitgebreid bij ‘De werking van systemen’ (aflevering 20-22). In psychologische zin (de psychologie van de identiteit) komen we het tegen in het artikel ‘Dit is niet de toekomst die we besteld hebben’ (aflevering 22-24). In de vorm van de ‘exploitatie van hernieuwbare eindige fondsen’ worden niet-lineaire effecten behandeld in aflevering 11 van het artikel ‘De werking van systemen’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook aflevering 1 van het artikel ‘Het Seneca-model’ in de rubriek Complexiteit. Zie ook niet-lineaire wereld, verrassende systemen, het vlindereffect, identiteit, catastrofologie, ontwrichting, autokatalyse en panarchie.

Aflevering 2 van het artikel ‘Weten, doen, hopen – actie en grondhoudingen’ in de rubriek Ontwrichting somt vijf belangrijke kantelpunten op die onomkeerbare gevolgen zullen hebben: het ontdooien van de permafrost, het verdwijnen van het Amazonewoud, het smelten van Groenland, het smelten van ijs rond en op Antarctica, en het ijsvrij worden van de Poolzee.

Aflevering 3 behandelt vervolgens het Amazonegebied: er dreigt al spoedig een kritieke drempel te worden overschreden en met de openlegging lijkt dit onafwendbaar.

De hitte in Siberië is ’zomers onvoorstelbaar, met wijdverbreide bosbranden, verlies aan permafrost en een invasie van plaagdieren tot gevolg. Dat is dan weer een positieve terugkoppeling naar meer hitte.

In 2019 verloor de Groenlandse ijskap maar liefst 532 miljard ton aan massa. ‘De ijskap van Groenland is hoogstwaarschijnlijk gedoemd,’ meent de fysisch oceanograaf Sybren Drijfhout (KNMI en UU) in aflevering 4.

Aan de Zuidpool doen afbrekende ijsplaten het landijs sneller naar zee stromen, terwijl de grote delen van het binnenland die onder de zeespiegel liggen, vol dreigen te lopen. In de Noordelijke Poolzee was het kleinste oppervlak van het ijsdek over de jaren 1979-1990 6953 km2, maar van 2011-2019 was het 3834 km2.

Als het hele Amazoneregenwoud in een snikhete savanne verandert, brengt dat 150 tot 200 miljard ton koolstof in de atmosfeer, gelijk aan 15 tot 20 jaar menselijke uitstoot. Drie graden opwarming in de permafrostgebieden is goed voor tenminste 100 miljard ton extra koolstof in de atmosfeer. En rond 2050 zuigt de donkere poolzee de warmte op die nu nog door het ijs weerkaatst wordt: goed voor een equivalent van 150 miljard ton extra koolstofuitstoot. Alleen al deze drie natuurlijke bronnen leveren later deze eeuw dus net zoveel extra warmte als 40 jaar van de huidige uitstoot van de mensheid. Zo komt een opwarming tot boven de 2 graden als vanzelf tot stand.

Het verdorren van bossen als klimaatkantelpunt wordt genoemd in het cursieve stukje bij aflevering 27 van het artikel ‘De race van ons leven’. In het derde artikel in deze serie wijdt Lovelock in aflevering 8 de laatste noot aan de regulerende rol van bossen. Zie ook omslagpunt voor de aarde, omslagpunten voor het klimaat, eschatologische kantelpunten en ijssmelt.